Wat belemmert de vergroening van onze energie-intensieve sectoren?
Een ongelijk herstel
Het eurogebied werd zwaar getroffen door de recente toename van de energiekosten, waarbij energie-intensieve ondernemingen de zwaarste klappen kregen. Uit ons onderzoek komt een tegenstrijdig beeld naar voren: terwijl minder energieafhankelijke bedrijven erin slaagden om hun winstmarges na de schok te herstellen, gold dat niet voor energie-intensieve bedrijven. Deze zagen hun inputkosten aanzienlijk dalen als gevolg van de afnemende energieprijzen in 2023, maar hun winstmarges herstelden zich niet.
Aan de hand van kwartaalgegevens op bedrijfsniveau voor de periode 2021-2023 onderzochten we hoe 1 205 energie-intensieve bedrijven in België, goed voor 96 000 medewerkers, de energieprijsschok opvingen. Daarna vergeleken we hun ervaringen met die van 13 040 minder energie-intensieve bedrijven uit de verwerkende nijverheid, met 486 000 werknemers. België is een uitstekende steekproef omdat het een van Europa’s belangrijkste petrochemische clusters huisvest, een zeer energie-intensieve verwerkende nijverheid heeft en een industriële structuur heeft die vergelijkbaar is met die van Duitsland, Nederland en Italië.
Terwijl minder energieafhankelijke bedrijven erin slaagden om hun winstmarges na de schok te herstellen, gold dat niet voor energie-intensieve bedrijven.
Toelichting: Omzet verwijst naar de nominale omzet in euro. De analyse werd uitgevoerd op het gedetailleerde sectorniveau. De verwerkende nijverheid werd opgesplitst in 48 deelsectoren op basis van de classificatie die wordt gebruikt voor de aanbod- en gebruikstabellen (AGT). De ‘energie-intensieve industrie’ omvat de meest gasintensieve bedrijfstakken in België (fruit en groenten, meststoffen, anorganische chemicaliën, landbouwchemicaliën, glas, bakstenen, cement en kalk, beton, staal en staalwalsen). Onder ‘overige industrie’ vallen de 38 resterende bedrijfstakken van de verwerkende nijverheid.
In grafiek 1 en 2 wordt de verandering in de omzet per werknemer in 2021-2022 en 2022-2023 uitgesplitst naar inputkosten, lonen en winstmarges. Zoals te zien is, pasten de ‘energie-intensieve’ en ‘overige’ bedrijfstakken zich verschillend aan de prijsschok aan. In 2022 steeg de nominale omzet per werknemer over het geheel genomen met meer dan 10 % (Grafiek 1), hoofdzakelijk door de hogere inputkosten (blauwe staaf) – met name in de energie-intensieve bedrijfstakken. Beide groepen leverden een deel van hun marges in om de toegenomen kosten op te vangen. In 2023 normaliseerden de energiemarkten en daalden de inputkosten van energie-intensieve bedrijven aanzienlijk als gevolg van afnemende energieprijzen, maar hun winstmarges herstelden zich niet (zie Grafiek 2). De minder energieafhankelijke ondernemingen slaagden er daarentegen wel in om hun marges te herstellen.
Europese koolstoftaksen – successen en uitdagingen
Energie-intensieve bedrijven bereiden zich nu voor op kostenstijgingen in verband met het ETS. Door koolstofemissies van industriële installaties en de luchtvaart financieel te ontmoedigen, zal het ETS naar verwachting investeringen in koolstofarme productietechnieken stimuleren en grote vervuilers ertoe aanzetten om zich aan te passen of de markt te verlaten.
In 2014 behaalde het systeem de emissiereductiedoelstelling voor 2020. In 2023 daalden de door het ETS gereglementeerde emissies met 16 % op jaarbasis, wat betekent dat meer dan driekwart van de reductiedoelstelling voor 2030 al werd bereikt.
Energie-intensieve bedrijven bereiden zich nu voor op kostenstijgingen in verband met het ETS.
Toelichting: De elektriciteitssector omvat emissies van vaste installaties met de tweecijferige NACE-code 35. De industrie omvat emissies van alle overige vaste installaties. Het referentiejaar is 2013, het begin van fase 3 van het EU ETS. De emissies van Groot-Brittannië zijn uitgesloten.
Sinds 2013, toen fase 3 van het EU ETS van start ging, is de elektriciteitssector toonaangevend op het gebied van emissiereductie. De vooruitgang van deze bedrijfstak (Grafiek 3, blauwe lijn) is grotendeels te danken aan twee factoren: de wijdverspreide toepassing van hernieuwbare energiebronnen en de overgang van steenkool naar aardgas. Hoewel met name deze bedrijfstak verantwoordelijk was voor 80 % van de vermindering in 2023, worden verdere emissieverlagingen er steeds moeilijker.
De industrie boekte in het afgelopen decennium niet dezelfde vooruitgang (Grafiek 3, grijze lijn). Dit onderscheid is deels te wijten aan verschillen in regelgeving, bijvoorbeeld de toekenning van gratis emissierechten aan bedrijven uit de verwerkende nijverheid en technische uitdagingen bij de groene productie. Er bestaat namelijk nog steeds onzekerheid over de financiële haalbaarheid van koolstofreducerende technologieën in de industrie.
Wat is het probleem?
Industriële bedrijven die deelnemen aan het ETS produceren voornamelijk halffabricaten. De emissies van deze bedrijven namen tussen 2021 en 2023 met 14 % af, terwijl hun productie van halffabricaten in dezelfde periode met ongeveer 7 % daalde (Grafiek 4). De afname van de emissies was dus grotendeels het gevolg van een lagere productie in plaats van groenere processen, waardoor de ETS-doelstelling om emissiereducties te combineren met economische groei wordt gedwarsboomd. Bovendien zal de afbouw van gratis emissierechten vanaf 2026 versnellen. Er zullen grootschalige investeringen nodig zijn om de emissiereductiedoelstellingen te halen zonder dat de industriële productie daalt. Anders dreigen Europese bedrijven ‘bruine zombies’ te worden die niet kunnen concurreren in een steeds groenere economie.
De opbrengsten uit de koolstoftaks zijn een mogelijke financieringsbron voor ondernemingen. Als we uitgaan van realistische koolstofprijzen, zullen deze inkomsten waarschijnlijk niet genoeg zijn voor landen om veel financiële steun te bieden. Bedrijven zullen daarom interne bronnen moeten vinden of een beroep moeten doen op andere bronnen.
Bredere implicaties
Krappere winstmarges ondermijnen het vermogen van energie-intensieve bedrijven om zichzelf te financieren, waardoor cruciale uitgaven voor koolstofreducerende technologieën mogelijk worden belemmerd, de koolstofkosten stijgen en de voorsprong van de industrie in de transitie naar een koolstofarme economie afbrokkelt. Hogere energiekosten vormen echter een grotere bedreiging voor de economische groei, omdat ze de algemene economische stabiliteit die nodig is voor de transitie in gevaar brengen.
Het behoud van technologisch geavanceerde, energie-intensieve bedrijfstakken is cruciaal voor het concurrentievermogen en de overgang naar koolstofneutraliteit van Europa. Dat vraagt om gecoördineerde inspanningen en aanzienlijke investeringen. In dat verband lijkt de voorgestelde ‘Industrial Decarbonisation Accelerator Act’ veelbelovend.
De in deze blogpost geuite meningen zijn die van de auteurs en vertegenwoordigen niet per se die van de Europese Centrale Bank of de Nationale Bank van België.
